GÜLLE ATMANIN KİNEZYOLOJİK ANALİZ VE ELASTİK ENERJİNİN ÖNEMİ

Cevdet TINAZCl

KİNEZYOLOJİK ANALİZ: Bu analiz George Woods'un (USA) atışının kinezyolojik analizidir. Bu analiz gülle atma performansını etkileyen eklem ve kaslar yönünden incelenmiştir.

1–2–3. resim: Bu sırada gülleci hareketin ilk fazındadır. Gövde de önde ve arkada bulunan kasların birlikte çalışması ile dik duruştan statik fleksiyon hareketi gözleniyor. Kalçada ise sağ bacakta görülen hafif fleksiyon hareketine geçiş gözleniyor, dizde ise yine hafif bir fleksiyon vardır. Sol kalça ekleminde statik bir çalışma varken dizde de fleksiyon hareketi gözlenmektedir. Ayrıca harekete dik pozisyondan başlandığı için sporcunun harekete başlama anından itibaren kazanacağı h/melenmede daha büyük olabilmektedir.

4. resim: Bu hareket birinci resimde yer alan kas - eklem açılarının biraz daha daraltılmasıdır. Bunu sporcu savurma anını daha verimli bir şekilde başlatmak için gerçekleştiriyor. Ayrıca kasta oluşan gerilmede artmış oluyor. Sağ bacakta artan fleksiyon hareketi ile kalçada ve dizde fleksiyon yapan kaslar ekzantrik olarak kasılıyor ve gerilmeye uğruyorlar.

5.resim: Buradaki hareket sporcunun sağ ve sol bacakları ile hareketin savurma fazını başlatmasıdır. Burada özellikle sağ kalça ve dizde yer alan fleksiyon'un yerini bir extansiyon hareketine bırakması ve ekzantrik kasılmadan konsantrik kasılmaya bir geçişin olması dikkati çekmektedir.

6–7–8–9. resim: Bu hareketler 5. harekette bahsettiğimiz kasların harekete katılması ile savurma fazının sonlasına kadar devam etmektedir.

10–11. resim: Bu hareketlerde bacaklar 10. resim aldığı konumu koruyor (kalça ve bacaklar sabit sağ bacakta ekzantrik kasılma vardır). Buradaki önemli olan hareket gövdenin sola rotasyonudur.

12–13–14. resim: Bu hareketlerde gövdenin tam olarak sola rotasyonu tamamlanması, bacak, gövde, kol ve parmakların birlikte bir koordinasyonu ile gülle atışının tamamlanması gözlenmektedir. Gerilmiş durumdaki bacak, gövde, kol ve dirsek eklemleri burada bir yay gibi sağa doğru patlayıcı bir şekilde hareket ediyorlar.

15–16. resim: Bu hareketler gülle elden çıktıktan sonra kişinin kendisini durdurmaya çalıştığı ve hareketini tamamladığı bölümdür.

GİRİŞ

Gülle atma atletizm dalında yer alan 4 atma branşından biridir. Tüm atma branşlarında olduğu gibi gülle atmada da performansı belirleyen en önemli özelliklerden birisi kuvvettir.

KUVVET: Vücudun her türlü hareketi, özellikle sporda başarı. motorik kuvvet sayesinde gerçekleşmektedir. Hızın, dayanıklılığın ye esnekliğin yanı sıra kuvvete motorik temel özelliklerden birisi kuvvettir.

Fiziksel olarak kuvvet; kütlenin ve hızın ürünü olarak tanımlanır. Biyolojik açıda: ise kuvvet; kas hareketleri ile dirençlere karşı koyma veya onları aşabilme yeteneğic/r

(12 3).

Patlayıcı Kuvvet: Atletizm dalındaki en önemli özelliklerden birini teşkil etmektedir. Patlayıcı kuvveti geliştirici, kendine has faktörler nöromüsküler özelliklerde bulunmaktadır. Bunlarla a)Beyinden kasa giden uyarı oranı b) Uyarının gönderildiği kas fibrili sayısı c)ilk reseptörlerin feedback etkisi (GTO, Gerilme refleksi) d) Kas fibrilinin,tipi e)Her kas fibrilinin büyüklüğü ve kuvveti f) Elastik enerjinin kullanımı gerekliliği (4)

GELİŞME

En başarılı gülleci, itme yolunu en fazla uzatabilen ve de önemlisi bu hareketi değiştirmeden veya kısaltmadan olabildiğince çabuk yapabilendir(5).

Atış esnasında uygulanan gücü kabaca şu formülle belirtebiliriz.
7.260*itme yolu uzunluğu/işin süresi

Gülle atmada atış mesafesi şu değişkenlere bağlıdır.

R1=Fizik yapı+Vücudun durumu

R2= Güllenin çıkış hızı+Çıkış açısı

R3= Güllenin elden çıkış yüksekliği+Çıkış hızı

R1: Bu değişken tamamen atıcının yapısına ve tekniğine bağlıdır.

R2: Atış hızı hızlanma yolu ve hızlandırma kuvvetince belirlenir. Bu yolun uzatılması ya da etkileyen kuvvetin büyütülmesi ile çıkış hızı artırılır. Hızlanma yolunun uzatılması teknik bir problemdir. Hızlanma kuvvetinin artımı ise kondisyonel, tam olarak genel ve özel kuvvet gelişimine ait bir problemdir.

R3: Çıkış yüksekliği boy ve kol uzunluğunca belirlenir(6,7). Bizim konumuz içerisinde inceleyeceğimiz bölüm daha çok R2 üzerinde yoğunlaşacaktır.

Gülle atma hareketini incelediğimiz zaman hızlanma açısından iki farklı bölümün yer aldığı görülür. Bunlar;

1 )Ön Hızlanma Bölümü(ÖH): Bu bölüm daha çok atıcının hareketine başlaması ile üst gövdeyi yerden yükseltmeden sadece bacakları ile yaptığı hızlanma bölümüdür. Bu bölüm ikili destek fazına (resim 10) kadar sürmektedir.

2) Son Hızlanma Bölümü(SH): Bu bölüm ise hem gövdenin hem de kalça ve bacakların harekete katılması ile oluşan gerilme, atış ve duruş bölümünü oluşturur.

Gülle atıcı için öncelikle kuvvet, sprint, sıçrama yetisi, özel kuvvet ve kuşkusuz genel dayanıklılık mutlaka gereklidir.

Gülle atmada yer alan kuvvet antrenmanı sadece ağırlık çalışmalarını içermemelidir. Bunlar vücutta kuvveti oluşturabilecek tüm antrenman formlarını içermelidir. Ağırlık antrenmanı sadece squad bench press gibi çalışmaları değil, ayrıca sıçramalar, sprintler, derinlik sıçramaları ve pliometriği de içermelidir. Tüm pliometrik egzersizler önemli yarışmalardan 10 gün önce bırakılmalıdır.

Pliometrik egzersizler, kuvvet antrenmanı ile elde edilen kuvveti daha kısa zamanda, daha büyük bir güç oluşturmamıza yardımcı olur.

Bacak kaslarına yönelik yapılan pliometriğin temel amacı bacakta yer alan "Gerilme Refleksini" geliştirmektedir. Gerilme refleksi kısaca konsantrik kasılma öncesi kasın boyunda olabilecek bir uzama veya ekzantrik kasılma ile konsantrik kasılmanın izlenmesidir.

Kas fibrillerinde ve tendondaki elastikiyet insan performansının etkinliğinde ve erimliliğinde önemli bir rol oynamaktadır.Ne kas ne de tendon mükemmel bir yay gibi davranamaz, fakat her ikiside basit olarak tanımlanabilecek elastik modelin mekanik özelliklerine sahiptirler. Bu durumda bu dokuların yeteneklerinin önemi, bir kas, herhangi bir kuvvet tarafından uyarıldığı zaman ve gerilmesi ile ortaya çıkmaktadır (16,6).

Elastik davranış, elastik yapının uyarılması ve buna uygulanan kuvvet arasındaki ilişki ile karakterize edilebilir.

Kasın elastik davranışı onun mekanik yapısı ile ilişkilidir. Bütünlüğü bozulmamış kas iki esas element içerir. Kontraktil ve Viskoelastik element. Viskoelastik element iki kompanentten meydana gelir. Paralel Elastik (PEC) ve seri elastik kompanentler (SEC). Bunlardari birincisi kasın kontraktil elementlerine paralel, diğeri seri bir yapı oluşturur (6).

PEC sarkolemma ve bağ doku elemanları olan endomisyum, perimisyum ve epimisyum'dan oluşur. Ancak yeni yapılan çalışmalar SEC'in elastik özelliklerinin önemli bir bölümünün aktin-myozin arasındaki çapraz köprülerden kaynaklandığını ortaya koymuştur (6).

Kas kasıldığı zaman gücü oluşturan yapı kasılabilir kompanenttir. .Kas gücü ve aktif kompanentin sertliği birbirine bağlı olan çapraz köprülerin sayısına bağlı olduğundan dolayı, kas gerilimi arttığı zaman SEC aktif olan bölümündeki sertliği de artmaktadır. Elastik enerji depoları, SEC'te yer alan aktif kompanentte, birbirine bağlı olarak duran çapraz köprülerin birbirine bağlı kalabildiği sürece depo edilebilir. Çapraz Köprüler birbirlerinden ayrıldığı zaman (gevşeme) depo edilen enerji ısı olarak kaybolur. Amain (1979) yılında yaptığı bir araştırmanın sonucunda insanın bacak extansör kaslarında meydana gelen Elastik enerji depolarının 2 saniye içerisinde ısıya dönüştüğünü göstermektedir. Bunun yanında tendonda oluşabilecek aynı düzeydeki bir gerilme gücü tendonda daha fazla enerji oluşturacaktır. Buna bağlı olarak daha büyük miktarda enerji kasa göre depo edilecektir. Sonuç olarak söyleyebiliriz ki uzun karmaşık tendonlarda kas gruplarına göre elastik enerjiyi depolama kapasitesi daha büyüktür.

Temel kuvvet antrenmanı içerisinde, atletin kondisyonlanmasında pliometrik, nöromüsküler reflekslerin gelişmesi için gereklidir. Çünkü bacak kuvveti ile atış performansı arasında yüksek korelâsyonlu bir ilişki bulunmaktadır (8.9.10.11.12.13, 14.15.16).

Basit atış hareketlerinde optimal performans etkili sıklıktaki kasılabilir kompenent aktivitesi SEC sistemi ile branşları insan vücudunun elastik karakteristikleri dikkate alındığı zaman performanslarında bir gelişme ve daha az sakatlıklar meydana gelecektir.

Atma ve atlama branşlarında harekete doğru yönde başlamadan önce, kas ilk önce ekzantrik bir şekilde gerilmektedir. Bu şekilde bir ekzantrik kasılmayı duraksamadan izleyen bir konsantrik kasılma "Kısa-Gerilimli Döngü" (Stretch-Shortening Cycle) alarak bilinir (6).

Koşu, atlama ve atma gibi aktiviteler sırasında kullanılmakta olan elastik enerji depolama kriterlerini karşılamaktadır. Fakat yüzme, kürek ve bisiklet bu tipten bir çalışmayı çalışan büyük kas grupları açısından içermemektedir (6).

Konsantrik kasılma sırasında toparlanma pasif ve kasılmayı direkt olarak gevşeme izlememektedir. Aktif gerilmesiz bir konsantrik kasılmanın performansı elastiki kas özelliklerinde çok kasılabilir özelliklere bağlıdır.

SONUÇ

Gülle atışının başında bacak ekstansörlerinin ekzantrik olarak kasılmanın, ekzantrik fazda depolanan elastik enerjinin, konsantrik faz sırasında yeniden kullanılmasını sağlar. Bu iki hareket aşağı doğru yaylanma (Gerilme) sırasında seri elastik elementlerde depo edilen elastik enerjinirfkullanılması hakkında bilgi vermektedir. Eğer bir duraklama anı verilirse elastik enerji kısa rahatlama sonucunda ısı olarak kaybolur. Kasın elastik enerjisini kullanmasına ek olarak egzersiz performansında başarılı olması; ekzantrik-konsantnk döngüyü içermekte ve ayrıca myoelektriksei aktivitenin aynı zamanda artışına bağlıdır.

Pliometrik antrenman: Temel-kuvvet ve kuvvet-güç bölümlerinde haftada iki kez yapılması tavsiye edilmekte ve yarışma bölümünde bırakılması gerekmektedir. Pliometrik çalışmalar ile patlayıcılığı geliştirirken çok dikkatli olunmalıdır. Doğal yapısından dolayı pliometrik çalışmaları diz, bilek, bağ ve tendonlar üzerinde yoğun, bir yorgunluk yaratmaktadır. Eğer yeterli miktarda uygun hazırlık yapılmazsa sakatlıklar oluşabilir (6).

Pliometrik çalışmalar kullanılırken şu iki noktaya dikkat edilmelidir.

1) Pliometrik çalışmalardan sonra atlama çalışmaları ve diğer bacak hareketlerini içeren çalışmalar gelmemelidir. Daha önceden yorgun olan kaslar, tendonlar ve bağlarda aşırı derecede yorgunluk oluşabilir.

2) Pliometrik çalışmalar sırasında kuvvetin gelişmesi daha başarılı olabilir. Ama
bunu ağırlık antrenmanları izlemeli ve patlayıcı gücün gelişmesini engellememelidir
(8,9, 10,11, 12, 13, 14, 15

KAYNAKLAR

1) E. Ergen/C. Açıkada: Bilim ve Spor. 1990, Ankara

2) V. Sevim: Basketbol Teknik Taktik Antrenman, 1991, Ankara

! 3) S. Muratlı/Y. Sevim: Antrenman Bilgisi ve Testler 1977, Ankara

4) C. Bosco: Temel ve Özel Kassal Hareketlerin Değerlendirilmesi ve Kontrolü Spor Bilimleri II. Ulg, usal Kongresi Bildirileri, 20–22 Kasım 1992, Ankara.

5) G. Schmolinsky: Track and Field, 1983, Berlin.

6) M.R. Shorten: Muscle Elasticity and Hurnan Pertormance. Med. Sport Sci. vol. 25, Pp 1–18, U.S.A.

7) C. Bosco/J.T. Viitasalo: Electromechanical Behaviour of Muman Muscles İn Vertical Jumps, E. Journal Of Applied Physiology 48: 253–261, 1982.

8) C. Bosco ve Arkadaşları: Combjned Effect of Elastic Energy and Myoelectrical Potentiation During Stretch-Shortening Cycle Exercise, Açta Physiol Scand 1982. 114: 557–565.

9) C. Bosco/J.T. Viitasalo" Panettiation ot Myoelectrical Activity of Human Muscles İn Vertipal Jumps, Elecrornyorç/. elin. Neurophysiol,, 1982, 22, 549-562.

10) J.T. Viitaasalo: electromechanical Behaviour of the Knee Extensor Musculature in
Maximal Isometric and comcentric Contractions and in Jumpings, 1982, Finland.

11) C. Bosco ve arkadaşları: Relationship Between Isokinetic Performance and
Ballistic M<^vement, European Journal of Applied Physiology, 1983, 51, 357–364.

I 12) C. Bosco/P.V. Komi: Mechanical Characteristics and Fiber Composition of Human Leg Extensör Muscles. E.J. Of AppliedpHYSlOLOGY, 1979.

13) C. Bosco ve arkadaşları: The Effect of Pre-Stretch on Mechanical Efficiency of Human Skeletal Muscles. Açta Physiol Scand, 1987, 131, 323-329.

14) C. Bosco ve arkadaşları: The Inflience of Extra Load on The Mechanical Behavior of Skeletal Muscle, E.J. Of Applied Physiology, 1984, 53, 149–154.

15) D.W. Thom'as: Plyometrics^More Than The Stretch Reflex, NSCA Journal, V.10, N. 5,'l988,p. 49-51, U.S.A.

16) L.V. Christopher: Biomechanics of Sport, Crc Press, Florida, 1989, 2 Edition, U.S.A.

Yayına Hazırlayan : Muharrem AYDIN