Genellikle sürat ve çabukluk aynı alanda kullanılmasına karşın birbirlerinden farklı kavramlardır. Sürati kabaca, bir mesafenin (yada bir aktivitenin) en kısa sürede kat edilmesi (yerine getirilmesi) olarak tanımlanabilir. Çabukluk ise süratli olmanın temel bileşenidir.
Spor bilimcileri sürati çeşitli şekillerde tanımlamışlardır:
∙ Bir uyarana karşı en kısa sürede yanıt verilmesidir (Hare).
∙ Devinimli yada devinimsiz hareketlerin maksimum hızda yapılabilme yeteneğidir (Bayer)
∙ Bir ekstremitenin yada ekstremite parçasının veya tüm vücudun vücut kaydıraç sistemine bağlı olarak mümkün olan en büyük hızda hareket ettirebilmek kapasitesidir (Dick).
∙ Verilen kondisyon altında ve mümkün olan en kısa sürede yapılan bedensel hareketler kast edilmektedir (Harre).
∙ Sporda gereksinim duyulan biyomotor yeteneklerin en önemlilerinden birisi, sürat veya çabuk hareket edebilme kapasitesidir. Mekanik açıdan sürat mesafe ve zaman arasındaki oran olarak açıklanabilir (Bompa).
∙ Sporcunun kendisini en yüksek hızda bir yerden bir yere hareket ettirebilme yeteneği yanda hareketleri mümkün olduğu kadar yüksek bir hızda uygulanabilmesi yeteneğidir (Sevim, Gundlach).
Genel olarak sürat üç kısımda incelenir;
a- Reaksiyon sürati
b- Devinimli hareket sürati
c- Devinimsiz hareket sürati
Harre’ye göre sürat, iki temel gurup altında incelenebilir
- Tek bir hareket sürati (motor sürati)
- En yüksek hızda hareket etme kapasitesi (lokomotif hız)
Motor sürat, devinimsiz hareketleri içeren bir çok spor branşında performansın belirleyici elementlerinden birisidir. Örneğin bir çok atletizm branşında (atmalar, atlamalar) yarışmalardaki kaldırma, çekme ve itmelerle ve bir çok sportif tekniğin bileşenlerinde sürat ortaya çıkmaktadır.
Yüksek hızlarda hareket etme kapasitesi lokomotor hız ve ivmelenme kapasitesi ile ilgilidir. Bu sürat kapasiteleri tüm sprint performanslarında belirleyicidir. Ayrıca bu kapasiteler oyun sporlarında da temel teşkil etmektedir.
Mekanik açıdan sürat mesafe ve zaman arasındaki oran olarak açıklayan Bompa sürate ilişkin üç elementten bahsetmektedir;
a- Reaksiyon zamanı
b- Her zaman dilimdeki hareket+kas gevşemesi
c- Verilen mesafe üzerinden hareket hızı.
Bu üç element arasındaki ilişki egzersizin ihtiyaç duyduğu süratin belirlenmesine yardımcı olur (sprint, start, fule frekansı, vs).
Bompaya göre sürat, sprint, boks, eskirim gibi bir çok spor branşında belirleyici bir yetenektir. Öte yandan süratin belirleyici olmadığı spor branşlarında antrenmanlar sürat aktivitelerini dahil edilmesi halinde yüksek şiddet antrenmanındaki beceriyi arttırmaktadır. Dolayısıyla süratin temel olarak tüm spor branşları ile ilgili olduğu karşımıza çıkmaktadır.
Ozolin 1971 yılında iki tipinin bulunduğu belirmiştir; genel sürat, özel sürat. Genel sürat hızlı bir tavır içerisinde olan tüm hareket çeşitleri içerisindeki performans olarak tanımlanır (motor reaksiyon). Genel ve özel fiziksel hazırlık (ikisi birden) genel sürati arttıracaktır.
Özel sürat ise genellikle çok yüksek şiddette verilen bir sürat egzersizine veya becerisine cevap verebilme kapasitesi olarak tanımlanır. Özel sürat her spor branşı için özeldir ve bir çok durumda transfer edilemez (Broauha, 1945).
Madveyev ise sürati;
a- Basit ve kopleks reaksiyon sürati
b- Bölünmüş motor aktivitelerin sürati
c- Tempo sürati (frekans) olarak sınırlandırılmıştır.
SÜRAT NASIL MEYDANA GELİR?
Merkezi sinir sistemine gönderilen aralıklı, seri ve düzenli uyarılar, bu uyarıların efektör sinir iletisine dönüşmesi ve agonist ve antagonist kasların uyumlu çalışması sonucu ortaya tekrarlanan (yada yüksek hızdaki) hareketler çıkar.
SÜRATİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Genel olarak sürati etkileyen faktörler altı başlık altında incelenebilir;
1- İnnervasyon
2- Kasın elastik yapısı
3- Biyokimya
4- Kasın gevşeyebilme yeteneği
5- İstek (uyarı eşiği) + konsantrasyon (Willpower)
6- Teknik gelişim (Harre, Dick, 1980)
İnnervasyon: Kas lifi yapısına bağlı olarak ünite ve bu motor ünitelerin özelliklerinin yansıtıldığı alan, incelemeler sonucu, genel motor sinirlerin beslediği liflerin tipine bağlı olarak farklılık gösterdiği bildirilmektedir. İnnervasyon kasın sinirler oluşturduğu yapıdır. Bir kas ne kadar çok sinir tarafından innerve edilirse o kadar hızlı kasılır.
Kasın elastik yapısı: Kontraktil elementler ve elastik elementler birlikte kasılma etkisi göstererek kas kuvvetini oluşturmaktadır. Kasın en yüksek kasılma kuvveti dinlenik boyunun %120’sinde olmaktadır. Kas dinlenik boyunda olduğu zaman aktin ve myozin yeterli sayıda çapraz dinlenik boyunda olduğu zaman aktin ve myoniz yeterli ayıda çapraz köprüler ile tutunmaktadır. İzometrik çalışma sırasında oluşan kuvvetin dışında bir de kas içinde bir kuvvet meydana gelmektedir ki bu kuvvet seri elastik elementlerde oluşur ve izometrik kasılmanın gücü kadardır.
Biyokimya: Kasılma içinde kasta biyokimyasal dönüşüm gereklidir. Sürat alaktik anaerobik enerji sistemine bağlıdır. Süratin ortaya çıkması kastaki fosfojen kaynaklarına bağlıdır.
Kas gevşekliği: Bir hareketin hızlı yapılabilmesi hareketi oluşturan agonist ve antagonist kasların senkronize çalışmasına bağlıdır. Antagonist kasın gevşeyebildiği oranda agonist kas bir ekstremiteyi daha hızlı yada yavaş hareket ettirebilir.
İstek (uyarı eşiği): Kuvvet gereksinimi küçük olursa uyarılma eşiği de küçüktür. Kuvvet gereksinimi arttıkça uyarı eşiği de yükselecektir. Uyarı eşiği düşük olduğunda slow twich fibriller kasılacaktır. Süratin geliştirilmesinde daima büyük ve hızlı motor ünitelerin devreye sokulması gerekmektedir.
Teknik gelişim: Değişik kas gruplarının farklı noktalarda devreye girmeleri bu kasın senkronize olarak çalıştığı gösterir. Böylece merkezi sinir sisteminin yapılan hareketi öğrenmesi ve gerekli kasları aktivite etmesi gerekmektedir. Sürat bir takım öğrenilmiş hareketlere bağlı olarak ortaya çıkar. Dolayısıyla sürati geliştirmek tekniği geliştirmekle de ilgilidir.
Öte yandan Bompaya göre sürat; kalıtım, reaksiyon zamanı, dış dirençlerin üstesinden gelebilme, teknik, konsantrasyon+kararlılık, kassallık, kassal esneklik ve gevşeklik gibi faktörler tarafından belirlenmektedir.
Sürat bileşenlerinden biri olan reaksiyon zamanını basit ve kompleks reaksiyon zamanı olarak ayıran Dintiman’a göre iskelet kası sprint için bir ümit teşkil etmektedir.
SÜRAT GELİŞTİRİCİ YÖNTEMLER
Dintiman’ın yedi basamaklı sürat gelişim modeli;
1. Temel antrenman: Genel kassal gelişimi sağlamak için ve çocukluktan süre gelen tüm antrenmanlardır. Diğer altı basamağa temel oluşturur.
2. Kuvvet güç çalışmaları:
- Kuvvette dayanıklılığın geliştirilmesi
- Maksimal kuvvetin geliştirilmesi
- Çabuk kuvvetin geliştirilmesi
3. Balistik antrenman: Sağlık topu hareketlerini içerir. Maksimal kuvvetle güç arasında bir geçiş çalışmasıdır.
4. Pliometrik antrenman: Kas gruplarında elastik kuvvet ile güç arasındaki köprüyü sağlayan çalışmalardır.
- Normal sıçramalar
- Derinlik sıçramaları
5. Sprint yükleme: Artan bir dirence karşı sprinti zorlama egzersizleridir. Örneğin: tepe koşuları, rezistans koşuları.
6. Spora özgü sürat çalışmaları: Sprint tekniğine önem verilim. Düzgünlük, ritm, rahatlık, uyum süratin verimliliğini belirleyen faktörlerdir.
Aşırı sürat çalışmaları: Yokuş aşağıdır. Yükleme supramaksimal düzeydedir.
1) BOMPA, T.O.,: Theory and Methodology of Training, 1983
2) DICK, F.W.: Sports Training Principles, 1980
3) HARRE, D.: Principles of Sports Training, 1982
4) MATVEYEV, L.: Fundamentals of Sports Training, 1981
Yayına Hazırlayan :
Banu BOYTÜZÜN